„Syzyfowe prace” Stefana Żeromskiego to jedna z najważniejszych powieści w kanonie lektur szkolnych. Utwór przedstawia losy młodzieży gimnazjalnej w okresie rusyfikacji w Królestwie Polskim. Bohaterowie powieści, zarówno pierwszoplanowi jak i drugoplanowi, odgrywają kluczowe role w ukazaniu procesu edukacji pod zaborem rosyjskim oraz kształtowania się świadomości narodowej młodych Polaków. Przyjrzyjmy się najważniejszym postaciom tej powieści i ich znaczeniu w kontekście edukacyjnym.

Marcin Borowicz – główny bohater i jego droga do samookreślenia

Marcin Borowicz to pierwszoplanowa postać „Syzyfowych prac”, której losy śledzimy od beztroskiego dzieciństwa w Gawronkach aż do burzliwego okresu dojrzewania. Wychowany początkowo w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego, stopniowo ulega rusyfikacyjnym wpływom szkoły, tracąc kontakt z polskością i własnymi korzeniami.

Marcin Borowicz symbolizuje typową drogę polskiego ucznia w zaborze rosyjskim – od nieświadomego poddania się systemowi, przez okres zagubienia, aż po przebudzenie narodowe.

Przełomowym momentem w rozwoju Marcina jest lekcja języka polskiego, podczas której Bernard Zygier recytuje „Redutę Ordona”. To wydarzenie wywołuje w Borowiczu głębokie przebudzenie patriotyczne i przywraca mu świadomość polskiej tożsamości. Postać Marcina doskonale ilustruje, jak istotną rolę w edukacji odgrywa nie tylko oficjalny program nauczania, ale również nieformalne wpływy rówieśników i literatura narodowa, która potrafi przemówić do młodych umysłów silniej niż najbardziej rygorystyczny system szkolny.

Bernard Zygier – katalizator przebudzenia narodowego

Bernard Zygier, choć pojawia się w powieści stosunkowo późno, odgrywa fundamentalną rolę w fabule. Ten doświadczony działacz niepodległościowy, zahartowany przez pobyt na Syberii, staje się duchowym przewodnikiem dla grupy gimnazjalistów, którzy pod jego wpływem odkrywają na nowo swoją polskość.

Zygier uosabia siłę polskiej literatury i kultury w procesie kształtowania świadomości narodowej. Jego porywająca recytacja „Reduty Ordona” stanowi punkt zwrotny w powieści – moment, w którym wieloletnie rusyfikacyjne wysiłki szkoły zostają przekreślone przez moc poezji romantycznej. Postać Zygiera podkreśla, jak wielką rolę w edukacji młodzieży odgrywają charyzmatyczni liderzy i mentorzy, którzy potrafią inspirować i budzić świadomość, nawet w najbardziej nieprzyjaznych warunkach.

Andrzej Radek – symbol awansu społecznego przez edukację

Andrzej Radek to postać szczególna – chłopski syn z biednej rodziny, który dzięki niezwykłemu uporowi i wybitnym zdolnościom przechodzi trudną drogę od pasania krów do nauki w gimnazjum. Jego historia ilustruje zarówno potencjał edukacji jako drogi awansu społecznego, jak i liczne przeszkody, z jakimi musiał mierzyć się uczeń z niższych warstw społecznych w XIX-wiecznym systemie edukacji.

Radek doświadcza skrajnej biedy, codziennych upokorzeń i głębokiego wyobcowania, ale mimo to konsekwentnie dąży do zdobycia wykształcenia. Jego niezłomna determinacja pokazuje, że edukacja może być skutecznym narzędziem przełamywania barier społecznych, choć proces ten bywa bolesny i pełen przeciwności. W kontekście współczesnej edukacji historia Radka pozostaje aktualnym przypomnieniem o nierównościach edukacyjnych i potrzebie systemów wsparcia dla uczniów pochodzących z defaworyzowanych środowisk.

Nauczyciele – między systemem a człowieczeństwem

Nauczyciele w „Syzyfowych pracach” reprezentują różne postawy wobec systemu rusyfikacji. Od bezwzględnych rusyfikatorów jak dyrektor Kriestoobriadnikow czy inspektor Zabielskij, przez konformistów jak profesor Majewski, aż po skrycie wspierających polskość, jak profesor Sztetter, który potajemnie wypożycza uczniom polskie książki.

Nauczyciele w powieści Żeromskiego pokazują, jak system edukacyjny może być narzędziem opresji, ale również jak pojedynczy pedagodzy mogą, nawet w ograniczonym zakresie, przeciwstawiać się tej opresji.

Szczególnie interesującą postacią jest profesor Leim, uczący łaciny. Choć nie jest Polakiem i formalnie realizuje program rusyfikacyjny, jego pasjonujące lekcje, skupione na kulturze antycznej, pośrednio podtrzymują związki uczniów z kulturą zachodnioeuropejską, a więc i polską. Pokazuje to, jak nawet pozornie neutralne przedmioty mogą mieć głęboki wymiar formacyjny i tożsamościowy, gdy są nauczane z prawdziwą pasją i zaangażowaniem.

Rola bohaterów drugoplanowych w edukacyjnym kontekście powieści

Wśród postaci drugoplanowych warto zwrócić uwagę na kolegów Marcina – Birutkę, Gontarza czy Waleckiego. Reprezentują oni różne postawy młodzieży wobec rusyfikacji: od całkowitego poddania się systemowi, przez cyniczny konformizm, po ciche kultywowanie polskości. Te zróżnicowane reakcje tworząc realistyczny obraz środowiska szkolnego, w którym ścierają się różne wartości i postawy.

Na szczególną uwagę zasługuje postać Anny Stogowskiej (Biruty), jednej z nielicznych bohaterek kobiecych, która symbolizuje istotną rolę kobiet w podtrzymywaniu ducha narodowego i przekazywaniu wartości patriotycznych. Jej zaangażowanie w tajne nauczanie pokazuje, że edukacja patriotyczna odbywała się nie tylko w oficjalnych instytucjach, ale również w nieformalnych kręgach społecznych.

Rodzice bohaterów, szczególnie ojciec Marcina i matka Radka, ilustrują z kolei różne podejścia rodzin do edukacji – od postrzegania jej jako drogi do lepszego życia i awansu społecznego, po obawę przed wynarodowieniem dzieci w rusyfikacyjnym systemie szkolnym. Te postawy odzwierciedlają dylematy wielu polskich rodzin żyjących pod zaborami.

Znaczenie bohaterów „Syzyfowych prac” dla współczesnej edukacji

Bohaterowie powieści Żeromskiego, mimo historycznego oddalenia, pozostają niezwykle istotni dla współczesnej refleksji o edukacji. Ich doświadczenia skłaniają do głębokich pytań o:

• Rolę szkoły w kształtowaniu tożsamości uczniów i ich systemu wartości
• Napięcie między oficjalnym programem nauczania a nieformalnymi wpływami edukacyjnymi
• Znaczenie literatury i sztuki w procesie dojrzewania i formowania osobowości
• Problem równości szans edukacyjnych i barier społecznych w dostępie do edukacji
• Etyczną odpowiedzialność nauczycieli pracujących w systemach opresyjnych lub niesprawiedliwych

„Syzyfowe prace” przekonująco pokazują, że edukacja nigdy nie jest neutralnym przekazem wiedzy, lecz zawsze uwikłana jest w szerszy kontekst społeczny, polityczny i kulturowy. Bohaterowie powieści Żeromskiego przypominają, że szkoła może być zarówno narzędziem zniewolenia, jak i przestrzenią emancypacji – w zależności od tego, jakie wartości i postawy reprezentują uczestniczący w niej ludzie: nauczyciele, uczniowie i ich rodziny.