Symbolizm to jeden z najważniejszych środków wyrazu artystycznego w literaturze polskiej, który pozwala autorom przekazywać głębokie treści za pomocą obrazów, przedmiotów czy zjawisk. Jest to sposób komunikacji, w którym konkretne elementy nabierają znaczeń wykraczających poza ich dosłowne rozumienie. W polskich lekturach szkolnych symbolizm pojawia się szczególnie często, stanowiąc klucz do pełnego zrozumienia przesłania utworów. Poznanie najważniejszych symboli literackich i umiejętność ich interpretacji otwiera przed czytelnikiem fascynujący świat ukrytych sensów, które autorzy zawarli w swoich dziełach.

Czym jest symbolizm w literaturze?

Symbolizm to kierunek w literaturze i sztuce, który rozwinął się w drugiej połowie XIX wieku, ale jako środek wyrazu artystycznego funkcjonuje w dziełach wszystkich epok. Symbol literacki to element utworu (przedmiot, postać, zjawisko, kolor), który poza swoim podstawowym znaczeniem wskazuje na treści głębsze, często abstrakcyjne i uniwersalne.

Symbol literacki to znak, który odsyła odbiorcę do znaczeń ukrytych, niedosłownych, sugerując istnienie głębszych treści i sensów.

W przeciwieństwie do alegorii, która ma zazwyczaj jedno, ustalone znaczenie, symbol charakteryzuje się wieloznacznością i otwartością interpretacyjną. Ta wielowymiarowość pozwala autorom przekazywać treści niewyrażalne wprost, odwołując się do intuicji i wrażliwości czytelnika. Dzięki symbolom literatura zyskuje głębię i uniwersalność, przekraczając granice czasu i kultury.

Symbolizm w epoce Młodej Polski

Młoda Polska to okres, w którym symbolizm osiągnął szczyt popularności w literaturze polskiej. Twórcy tego okresu, inspirowani symbolizmem francuskim, wykorzystywali symbole do wyrażania treści metafizycznych, stanów ducha i nastrojów egzystencjalnych.

W „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego symbolizm staje się fundamentalnym środkiem wyrazu. Chocholi taniec symbolizuje marazm narodowy i niezdolność Polaków do podjęcia zdecydowanego czynu. Złoty róg uosabia zmarnowaną szansę na odzyskanie niepodległości, a zagubiona czapka z pawim piórem reprezentuje utratę godności narodowej i świadomości historycznej.

Bo ostał ci się ino sznur,
ostał ci się ino sznur…

Te dramatyczne słowa Chochoła skierowane do Jaśka podkreślają tragizm utraty złotego rogu – symbolu możliwości działania, który został bezpowrotnie zaprzepaszczony przez nieuwagę i lekkomyślność.

W poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera i Jana Kasprowicza pojawiają się wyraziste symbole przyrody – wzburzone morze, gwałtowna burza czy porywisty wiatr – które odzwierciedlają stany emocjonalne podmiotu lirycznego, jego wewnętrzne niepokoje i rozterki egzystencjalne. Natura staje się tu zwierciadłem duszy, pozwalającym wyrazić to, co niewyrażalne bezpośrednio.

Symbolika w lekturach romantycznych

Romantyzm, choć chronologicznie poprzedzający symbolizm jako kierunek literacki, obfitował w symbole, które stały się fundamentalne dla polskiej kultury i tożsamości narodowej.

W „Dziadach” Adama Mickiewicza symboliczne znaczenie ma już sam tytuł – obrzęd dziadów symbolizuje mistyczną łączność między światem żywych i umarłych, między przeszłością a teraźniejszością narodu. Postać Gustawa-Konrada uosabia kluczową dla romantyzmu przemianę wewnętrzną – od cierpienia z powodu miłości indywidualnej do poświęcenia się miłości ojczyzny. Tajemnicza liczba 44 pojawiająca się w wizji księdza Piotra stała się jednym z najsłynniejszych symboli w literaturze polskiej, zapowiadającym przyszłego wybawiciela narodu.

„Kordian” Juliusza Słowackiego zawiera przełomową scenę na Mont Blanc, gdzie tytułowy bohater doświadcza głębokiej przemiany duchowej. Majestatyczny szczyt górski symbolizuje tu przestrzeń kontaktu z absolutem, miejsce graniczne, gdzie człowiek może dokonać ostatecznego samookreślenia i podjąć życiowe decyzje o wymiarze heroicznym.

Symbole w prozie polskiej

W prozie polskiej symbole często służą pogłębieniu psychologicznego portretu bohaterów lub ukazaniu szerszych zjawisk społecznych i kulturowych.

W „Lalce” Bolesława Prusa tytułowa lalka jest wieloznacznym symbolem nieosiągalnego ideału, za którym bezskutecznie goni Wokulski. Sklep głównego bohatera symbolizuje ambitną próbę połączenia dwóch przeciwstawnych światów – arystokracji i mieszczaństwa. Paryż jawi się jako symbol postępu, nauki i nowoczesności, podczas gdy Zasławek reprezentuje tradycję, zakorzenienie i związek z ojczystą ziemią.

„Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego zawiera symbolikę już w samym tytule – przedwiośnie to czas przejściowy, pełen nadziei i niepewności, zapowiedź zmian, które jeszcze w pełni nie nadeszły. Szklane domy, o których z żarliwością opowiada Seweryn Baryka swojemu synowi, symbolizują utopijne marzenie o idealnej Polsce – nowoczesnej, sprawiedliwej i dostatniej.

Symbolika w literaturze współczesnej

Literatura współczesna twórczo kontynuuje tradycję wykorzystywania symboli, często nawiązując do klasycznych znaczeń, ale też odważnie tworząc nowe konteksty i interpretacje.

W „Tango” Sławomira Mrożka tytułowy taniec symbolizuje porządek, formę i kulturową tradycję, których dramatycznie brakuje w chaotycznym świecie przedstawionym. Edek, który w finałowej scenie przejmuje inicjatywę i prowadzi tango z Eugenią, staje się złowrogim symbolem triumfu prymitywizmu i siły fizycznej nad kulturą i intelektem.

„Ferdydurke” Witolda Gombrowicza zawiera symbol „pupy” jako przenikliwej metafory niedojrzałości, od której człowiek nie może się w pełni wyzwolić. Gęba i pupa to symbole sztucznych form narzucanych jednostce przez społeczeństwo, ograniczających jej autentyczność i swobodę samostanowienia. Gombrowicz wykorzystuje te symbole, by obnażyć mechanizmy zniewolenia człowieka przez kulturowe konwenanse.

Jak analizować symbole w literaturze?

Interpretacja symboli literackich wymaga uważnego czytania, wrażliwości estetycznej i znajomości kontekstów kulturowych. Oto kilka praktycznych wskazówek pomocnych w analizie symboliki w lekturach szkolnych:

• Zwróć uwagę na elementy powtarzające się w utworze – częste powroty do określonych motywów lub obrazów sugerują ich symboliczne znaczenie i wagę dla całościowego przesłania dzieła.
• Analizuj kontekst, w jakim pojawia się dany element – ten sam obraz może mieć różne znaczenia symboliczne w zależności od sytuacji, w której występuje.
• Uwzględnij epokę literacką – symbole często odzwierciedlają charakterystyczne dla danego okresu niepokoje, idee i wartości estetyczne.
• Pamiętaj o wieloznaczności symboli – w przeciwieństwie do alegorii, symbole nie mają jednego ustalonego znaczenia, lecz otwierają przestrzeń dla różnorodnych interpretacji.
• Szukaj powiązań między symbolami a głównymi tematami utworu – symbole często stanowią klucz do zrozumienia najgłębszego przesłania dzieła i intencji autora.

Interpretacja symbolu literackiego powinna uwzględniać zarówno kontekst kulturowy, w którym powstał utwór, jak i uniwersalne znaczenia przypisywane danym obrazom czy przedmiotom w tradycji literackiej.

Symbolizm w literaturze polskiej to fascynujący obszar badań, który otwiera przed czytelnikiem nowe, rozległe przestrzenie interpretacyjne. Umiejętność rozpoznawania i analizowania symboli pozwala głębiej zrozumieć dzieła literackie i dostrzec w nich treści wykraczające poza dosłowną warstwę znaczeniową. Lektury szkolne, od romantycznych dramatów po współczesne powieści, obfitują w symbole, które warto poznać i przemyśleć, by w pełni docenić intelektualne i emocjonalne bogactwo polskiej literatury. Symbole nie są jedynie ozdobnikami tekstu – stanowią jego istotę, zapraszając czytelnika do aktywnego współtworzenia znaczeń i odkrywania uniwersalnych prawd o człowieku i świecie.